Khi bị bệnh ở vùng tai – mũi – họng như viêm tai giữa, viêm xoang, viêm họng, rất nhiều người tư duy rằng “chắc phải uống kháng sinh” để khỏi. Tuy nhiên thực tế không phải tất cả các trường hợp đều cần hoặc được hưởng lợi từ kháng sinh. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn: kháng sinh là gì, khi nào nên dùng, khi nào không cần, lưu ý về lựa chọn, kháng thuốc, và hướng dẫn thực tế cho người bệnh.
Kháng sinh là gì và cách thức hoạt động
Kháng sinh (antibiotics) là thuốc có khả năng tiêu diệt vi khuẩn hoặc ngăn chặn sự phát triển của chúng. Chúng chỉ tác động tới vi khuẩn – không có tác dụng với virus hoặc các nguyên nhân não mô khác (ví dụ: dị ứng, nấm).
Có nhiều nhóm kháng sinh: penicillin, cephalosporin, macrolide, tetracycline… mỗi loại có cơ chế, phổ tác dụng và tác dụng phụ khác nhau.
Việc dùng kháng sinh đúng “loại” và “liều” là rất quan trọng – nếu dùng không hợp lý sẽ gây ra hiện tượng kháng thuốc, tác dụng phụ, chi phí và rủi ro không cần thiết.
Vì vậy, trong điều trị các bệnh Tai Mũi Họng, trước khi nghĩ đến kháng sinh, cần xác định rõ: bệnh có do vi khuẩn không?, có biến chứng nguy hiểm hay không?, liệu tự khỏi được không?.
Khi nào kháng sinh được nên sử dụng trong điều trị bệnh Tai Mũi Họng?
Theo bài viết gốc từ Los Angeles Center và các nghiên cứu cập nhật, có những tình huống rõ ràng kháng sinh có hiệu quả và được khuyến nghị:
Một số bệnh lý Tai Mũi Họng mà kháng sinh có thể được sử dụng
Viêm tai giữa cấp (acute otitis media) – khi nguyên nhân do vi khuẩn, đặc biệt trẻ em, có triệu chứng rõ ràng, sốt cao, chảy mủ tai.
Viêm tai ngoài (otitis externa) nghi do vi khuẩn, chẳng hạn tai của người bơi lội có nhiễm khuẩn ống tai ngoài, đặc biệt khi có chảy mủ, đau rõ.
Viêm xoang cấp (acute bacterial sinusitis) – nếu triệu chứng kéo dài > 10 ngày hoặc nặng hơn (sốt cao, dịch mủ đặc, đau mặt nhiều) hoặc có bằng chứng vi khuẩn.
Viêm họng do vi khuẩn – ví dụ viêm họng liên cầu (Streptococcus group A) (strep throat) – kháng sinh có tác dụng rõ ràng, giúp giảm biến chứng như sốt thấp khớp, viêm cầu thận.
Bệnh nhiễm khuẩn tai – mũi – họng nặng, biến chứng hoặc ở bệnh nhân có nguy cơ cao (miễn dịch yếu, có biến chứng) thì kháng sinh sớm là cần thiết.
Một số nghiên cứu cập nhật
Một bài tổng quan năm 2023 (R. Cohen và cộng sự) chỉ rõ: “Amoxicillin là lựa chọn hàng đầu trong hầu hết các trường hợp ENT ngoại trú mà kháng sinh được chứng minh có lợi.”
Cũng tại nghiên cứu này, họ nhấn mạnh rằng đa số các nhiễm trùng đường hô hấp trên (ENT-URTI) không cần kháng sinh vì nguyên nhân phần lớn là virus, hoặc dù có vi khuẩn thì bệnh thường tự khỏi.
Như vậy, kháng sinh có thể được sử dụng và có hiệu quả trong một số bệnh tai mũi họng do vi khuẩn rõ ràng, nhưng không phải là giải pháp cho mọi trường hợp để điều trị.
Khi nào không nên sử dụng kháng sinh – hoặc cần thận trọng
Điều quan trọng là hiểu rõ khi nào kháng sinh không cần thiết hoặc thậm chí có thể gây hại.
Nguyên nhân không phải vi khuẩn
Nhiều trường hợp viêm tai, viêm xoang, viêm họng có nguyên nhân virus – chẳng hạn cảm lạnh, viêm họng virus, viêm thanh phế quản… kháng sinh không có hiệu quả.
Bệnh do dị ứng, nấm, hoặc không nhiễm trùng như polyp mũi, tắc nghẽn mũi cơ học, viêm xoang mạn không vi khuẩn thì kháng sinh không phải lựa chọn chính.
Trường hợp kháng sinh dùng không đúng hoặc dư thừa
Dùng kháng sinh khi không cần thiết có thể tăng nguy cơ kháng thuốc, tác dụng phụ (tiêu chảy, dị ứng, ảnh hưởng gan/thận…), chi phí cao.
Nghiên cứu của Cohen năm 2023 nhấn mạnh: “Hầu hết các bệnh về nhiễm trùng đường hô hấp trên như cảm lạnh, viêm họng không do liên cầu khuẩn, viêm tai ứ dịch (otitis media with effusion) – không nên kê kháng sinh.”
Những dấu hiệu cảnh báo cần đi khám chuyên khoa thay vì tự uống kháng sinh
- Triệu chứng kéo dài hơn 10 ngày không cải thiện hoặc nặng thêm
- Có sốt cao, chảy mủ, đau nhiều, tai mất nghe, mắt sưng đỏ, nhìn mờ (có thể biến chứng)
- Bệnh nhân có bệnh nền: suy giảm miễn dịch, tiểu đường, ung thư, uống thuốc ức chế miễn dịch
- Viêm tái phát nhiều lần hoặc điều trị liên tục nhưng không đỡ → cần đánh giá chuyên sâu
Lựa chọn kháng sinh, liều lượng và các lưu ý quan trọng
Lựa chọn kháng sinh
Trong nhiều trường hợp ENT phù hợp, Amoxicillin là lựa chọn đầu tay do phổ tác dụng tốt, chi phí hợp lý.
Nếu vi khuẩn kháng hoặc có biến chứng, có thể dùng phối hợp amoxicillin-clavulanate hoặc cephalosporin.
Kháng sinh phổ hẹp (narrow-spectrum) luôn được ưu tiên hơn phổ rộng (broad-spectrum), vì giảm nguy cơ kháng thuốc. Ví dụ: dùng amoxicillin thay vì azithromycin nếu phù hợp.
Liều lượng & thời gian điều trị
Thời gian điều trị cần đủ để tiêu diệt vi khuẩn nhưng không kéo dài quá mức; nghiên cứu mới khuyến nghị: ví dụ viêm tai giữa có mủ: trẻ <2 tuổi hoặc biến chứng: nên điều trị kháng sinh.
Không nên “ăn theo cảm giác” mà phải có chỉ định rõ ràng – bác sĩ sẽ quyết định dựa trên loại, mức độ bệnh, tuổi, bệnh nền.
Lưu ý về tác dụng phụ và lựa chọn
Kháng sinh có thể gây tác dụng không mong muốn: dị ứng, tiêu chảy, nhiễm nấm thứ phát, độc gan/thận…
Một số kháng sinh đặc biệt có thể gây nguy cơ ototoxicity (nguy hại tới tai), mặc dù không phổ biến nhưng cần lưu ý trong bệnh lý tai mũi họng.
Cần theo dõi phản ứng và nếu có các triệu chứng bất thường (phát ban, khó thở, sưng mặt, mất nghe) cần ngưng thuốc & tới khám.
Hướng dẫn thực tế cho người bệnh – khi nào và như thế nào
Khi nào bạn nên trao đổi với bác sĩ tai – mũi – họng?
Bạn có triệu chứng viêm tai, viêm xoang, viêm họng kéo dài – hơn 10 ngày hoặc có sốt, mủ – nên đến khám để xác định xem có cần kháng sinh hay không.
Nếu bạn đã uống kháng sinh nhưng không đỡ, tái phát nhiều hoặc bệnh nền phức tạp → nên khám chuyên khoa.
Trẻ em, người cao tuổi, người bệnh nền (tiểu đường, miễn dịch yếu) càng nên khám sớm hơn.
Khi phải tuân thủ điều trị kháng sinh
Nếu bác sĩ kê kháng sinh: hãy uống đúng liều, đúng thời gian – không tự dừng sớm chỉ vì thấy đỡ một chút. Việc dừng sớm có thể khiến vi khuẩn còn sót lại, tăng nguy cơ tái phát và kháng thuốc.
Nếu uống mà thấy tác dụng phụ mạnh hoặc không cải thiện sau 48-72 giờ: thông báo ngay.
Kết hợp với các biện pháp hỗ trợ: nghỉ ngơi, uống nhiều nước, xịt rửa xoang (nếu viêm xoang), tránh khói thuốc, giữ vệ sinh tai mũi họng tốt.
Khi không cần kháng sinh
Nếu bác sĩ xác định là viêm do virus, dị ứng hoặc không có bằng chứng vi khuẩn → bạn sẽ được điều trị hướng tới triệu chứng: thuốc giảm đau, xịt mũi, chống dị ứng, vệ sinh mũi xoang, nghỉ ngơi chứ không dùng kháng sinh.
Trong trường hợp này bạn nên tránh: tự mua kháng sinh, giữ kháng sinh “dự phòng” không cần thiết – vì như vậy sẽ góp phần tạo kháng thuốc.
Thuốc kháng sinh không phải là giải pháp cho mọi bệnh tai mũi họng, nhưng nếu được kê đúng trường hợp (do vi khuẩn, có biến chứng, hoặc ở nhóm nguy cơ cao) thì chúng có thể giúp điều trị hiệu quả. Việc lạm dụng kháng sinh hoặc dùng khi không cần thiết không những không giúp ích mà còn tiềm ẩn rủi ro.
>>>>> Tìm hiểu thêm thông tin về các bệnh lý Tai Mũi Họng tại đây!
